Auteur: Elisa Vermeulen
Om zichtbaar te maken welke bodemaspecten van belang zijn voor duurzaam stadsgroen helpt het om te begrijpen hoe plantengroei en bodem met elkaar verbonden zijn (kaderstuk).
De synergie tussen bodem en plantengroei
Tijdens de fotosynthese zetten planten CO2 uit de lucht en water uit de bodem om in koolhydraten (suikers) voor de productie van wortels, bladeren, takken, … Daarbij wordt zuurstof terug vrijgesteld in de lucht. Overtollige suikers worden uitgescheiden via de wortels en om zo het gewenste bodemleven aan te trekken en te onderhouden dat op zijn beurt zorgt voor ‘on time delivery’ van nutriënten: op het juiste moment, in de juiste dosis en in een voor de plant opneembare vorm.
Wanneer planten later afsterven valt het dode plantenmateriaal op de grond, en wordt het door het bodemleven afgebroken tot organische stof. Op die manier geeft de plant finaal méér bouwstenen terug aan de bodem dan ze initieel zelf nodig had om te groeien. De opbouw van organische stof in de bodem heeft tot gevolg dat de bodem veel meer voedingsstoffen en water kan vasthouden zodat deze langer ter beschikking blijven van de plant. Het geeft de bodem een luchtiger structuur, de bodem gaat als spons werken daardoor ze in staat is grote hoeveelheden regenwater te capteren, vast te houden en vertraagd te laten infilteren naar diepere grondlagen en de grondwatertafel.
Plantengroei beschermt zelf ook de bodem: schaduw van de bladeren zorgt voor minder opwarming van de bodem, plantengroei leidt tot minder erosie: omdat het afstromend water vertraagt, en omdat wortels de bodemdeeltjes samenhouden. Afgestorven plantenmateriaal en wortels vullen de voorraad mineralen en voedingsstoffen in de bodem terug aan.
@Green Cities
Een goede bodemstructuur en een actief bodemleven
Een goede vestiging en groei van planten vraagt een goede bodemstructuur met poriën (en onderlinge connecties) waarin wortels gemakkelijk kunnen groeien en waarin water en zuurstof kunnen circuleren. Een bodemstructuur zorgt er voor dat bodemvocht ter beschikking blijft van plantenwortels maar ook dat regenwater kan infiltreren naar het grondwater als reserve voor droger periodes.
Bodemstructuur ontstaat doordat bodemdeeltjes aan elkaar gaan klitten en kluiten of aggregaten vormen. Bodemleven en organische stof spelen een sleutelrol in de vorming en het behoud van die aggregaten. Het geheim achter een goede bodemstructuur zit dan ook in het beheer van de bodem. Zo voeden bodemverbeteraars niet rechtstreeks de plant maar verbeteren de bodemstructuur en stimuleren ze bodemleven dat op zijn beurt de plant op natuurlijke wijze kan ‘bemesten’. Chemische meststoffen daarentegen voeden de plant, maar zijn nefast voor het bodemleven wat op termijn ook nefast is voor de bodemstructuur.
Een stabiele bodemstructuur vraagt wat tijd om te ontwikkelen, en is niet iets dat ‘op afroep’ besteld en geleverd wordt. Wanneer reeds een goede bodemstructuur aanwezig is, loont het deze te beschermen.
Organische stof
Organische stof ontstaat doordat levende organismen vers organisch materiaal (bvb. afgevallen bladeren of dode wortels) verkleinen, versnipperen en afbreken tot stabiele organische koolstofverbindingen. In een natuurlijk bos gebeurt dit vanzelf omdat afgestorven materiaal niet verwijderd wordt. Maar in de stad worden maaisel, snoeisel, afgevallen bladeren verwijderd. Door bijvoorbeeld te mulchen (de bodem bedekken met organisch materiaal) creëren we alsnog de voordelen van de natuurlijke strooisellaag en humuslaag uit het bos.
Volle grond: voldoende ruimte en diepgang
Zonder afbreuk te doen aan de voordelen van gevelgroen of daktuinen: groene steden blijven ook nood hebben aan voldoende groene zones in volle grond die in connectie staat met de onderliggende lagen en het grondwater. Om de plant een goede start te geven worden planten gezaaid of geplant in een luchtiger substraat of verbeterde teelaarde. Maar finaal moeten planten en bomen ook uit het plantvak of het zaaibed groeien. Hun ondergrondse wortelstelsel ontgint als het ware de bodem op zoek naar voedingsstoffen en water. Hoe groter de shock tussen de grond in het plantgat/zaaibed en eromheen, hoe moeilijk dit zal verlopen en hoe minder veerkracht de plant zal ontwikkelen.
Verschillende diepgang van wortelselsel van kruiden. Bowskill V. and Tatarenko I. (2021). From Shoots to Roots: revealing the above and below ground structure of meadow plants. Floodplain Meadows Partnership.
Gelaagdheid
Dat bodems ondanks hun grote onderlinge diversiteit toch gekarakteriseerd kunnen worden door een aantal typische lagen (bodemhorizonten) bevestigt het belang ervan voor het functioneren van bodems. Het is belangrijk om de natuurlijke gelaagdheid zoveel mogelijk in stand te houden en te beschermen. In de stad is de natuurlijke gelaagdheid vaak volledig zoek. Herinrichtingwerken zijn dan wel een uitgelezen kans om de typische gelaagdheid uit de natuur na te bootsen. De kwaliteit van de bovenste teelaarde is belangrijk voor de ‘dagdagelijkse’ bevoorrading van de plant, maar ook de onderliggende laag verdient aandacht als lange termijn voorraadkast voor water en voedingselementen. Deze diepere lagen worden soms stevig aangedamd zonder te beseffen dat dit de doorwortelbaarheid en de waterinfiltratie hypothekeert.
De website https://ees.kuleuven.be/soil-monoliths/ biedt een waaier van foto’s van bodemprofielen
Een evenwichtige assortiment van voedingsstoffen – textuur
Hoewel planten het gros van de bouwstenen rechtstreeks uit de lucht halen door fotosynthese, blijven ze wel op de bodem aangewezen voor water en een 15-tal essentiële voedingsstoffen (waaronder bvb. stikstof, fosfor, kalium, calcium, magnesium). Belangrijker dan absolute getallen is een geschikte balans van de (beschikbare) voedingsstoffen. Anders kunnen er concurrerende effecten optreden. Ook de textuur is bepalend voor de beschikbaarheid van voedingsstoffen en water. Een bodemanalyse is een beperkte investering die toelaat om gericht en preventief in te grijpen waar nodig.
Verontreiniging
Verontreiniging is nefast om meerdere redenen: risico’s op blootstelling, uitloging naar grondwater, aantasting van bodemleven, … Doorheen de jaren is er heel wat regelgeving uitgewerkt om de milieuhygiënische kwaliteit van de bodem, van uitgegraven gronden of van bodemverbeterende materialen zoals compost te bewaken. Er is méér nodig dan de milieuhygiënische kwaliteit om een gezonde bodem te waarborgen, maar het bepaalt wel de minimale randvoorwaarden.
Bodemschade voorkomen
Grondverplaatsingen, ophogingen, aanvullingen, werfverkeer, veelvuldige betreding, … hebben een onvermijdelijke schadelijke invloed op bodemstructuur met als belangrijkste oorzaak bodemverdichting. Planten zullen dan minder goed groeien en het regenwater zal niet infiltreren naar het grondwater maar eerder stagneren en verdampen of afstromen. De impact of de hersteltijd kan sterk beperkt worden door aandacht te hebben voor de weersomstandigheden, door niet op pas aangelegd grond te rijden, door de toplagen in groenzones niet onnodig te verdichten, ….
Een goede start is alvast een goed georganiseerde werf met duidelijke rijroutes en een slim ontwerp van de groenzones die mensen onbewust in de gewenste looplijnen stuurt waardoor gevoeligere zones minder betreden worden.
Een wandeling in natuurgebied De Liereman, Turnhout biedt dankzij de bodemschuif een blik op de bodem onder je voeten
Inspiratiebronnen
Lowenfiels, J., Lewis, W. (2010). Teaming with micrbes. The organic garderner’s guid to the soil food web. Nederlandse vertaling door Siepman, M. (2014) Het bodemvoedselweb. Alle kleine beestjes helpen. Uitgeverij Jan van Arkel.
Nardi, James B. (2007). Life in the Soil. A guide for naturalists and gardeners. The University of Chicago Press. 2007
Green Cities Europe, Zakboek voor klimaatadaptief groen in de stad. Praktische en inspirerende handvaten voor duurzame integratie van openbaar groen.
