Duurzaam stadsgroen met een goed functionerende bodem
14.12.2022
De bodem is de meest onderschatte succesfactor voor duurzaam stadsgroen. Planten en bomen groeien niet op de bodem maar in de bodem en samen met bodemorganismen. Behalve ondergrondse groeiruimte, hebben ze ook nood aan een goede bodemstructuur met voldoende poriën (ongeveer de helft van het bodemvolume). Maar stedelijke bodems zijn vaak al verstoord, verdicht, verhard en soms verontreinigd. Ook intensief gebruik of bouwwerkzaamheden kunnen de structuur danig verstoren.
Willen we dat groene steden de verwachtingen op vlak klimaat, welzijn, biodiversiteit, welzijn en economie inlossen, dan moeten we vroeger en bewuster rekening houden met de uitdagingen van stedelijke bodems. Anders dreigen we stadsgroen te herleiden tot de optelsom van individuele planten en bomen, maar creëren we niet de biotopen die nodig zijn om een kettingreactie van natuurvoordelen in werking te zetten.
De kettingreactie van een gezonde bodem
Wanneer we zorgen voor de juiste startcondities in de bodem kunnen we een hefboomeffect creëren voor heel wat andere uitdagingen. Wie groenzones afwerkt met een niet verdichte leeflaag met voldoende organische materiaal en de juiste nutriëntenbalans, zorgt voor een goede vestiging en groei van planten en bomen. Dat creëert groenvolume wat op zijn beurt leidt tot meer verdamping van water en/of schaduw (verkoelend effect), opvangen van fijn stof, en dus bijdraagt aan een gezondere omgeving. Groen in bebouwde omgeving zorgt ook voor een esthetische omgeving waar het aangenaam vertoeven is wat op zijn beurt dan weer bevorderlijk is voor de vastgoedwaarde of toerisme.
De open bodem werkt als spons bij regen. Water blijft zo langer beschikbaar voor planten of wordt gebufferd bij hevige of lange regenbuien en kan dus wateroverlast tegengaan. En uiteraard draagt een groene omgeving ook bij aan natuurbehoud en biodiversiteit in stedelijke omgeving.
Gezonde bodems voor de omgevingsaanleg van (ver)bouw- of vastgoedprojecten
Kwalitatieve groeninrichting vraagt vakmanschap en expertise, dat valt niet te ontkennen. Kennis over de bodem moet daar deel van uitmaken en moet hoog op de agenda staan van opleidingen voor groenprofessionals.
Maar de grootste uitdaging is misschien niet de feitelijke aanleg van groenzones, maar het traject dat eraan voorafgaat. Daar worden de keuzes gemaakt die bepalend zijn voor de beschikbare ruimte, ruimtegebruik, de grond waarin de aanleg zal moeten gebeuren of het beschikbare budget om de groeiplaats te verbeteren zodat planten en bomen er nog lang en gelukkig in kunnen groeien en bloeien.
Om te weten hoe we kwalitatieve groene zones moeten aanleggen en beheren kunnen we best naar de natuur zelf kijken. Groene planten zijn onze planeet al 500 miljoen jaar aan het koloniseren in synergie met de bodem, en kwamen pas in problemen toen de mens er zich ermee ging bemoeien. Maar om te weten hoe we dat best inplannen en organiseren bij bouwprojecten of stadsontwikkelingen kunnen we ons laten inspireren door het bouwproces zelf.
Wie een bouwproject ontwikkelt moet eerst keuzes maken over de vloeroppervlakte, het aantal woon- of kantooreenheden, het aantal bouwlagen (bovengronds en ondergronds), de bouwhoogte, de inpassing in de omgeving, … Studies worden uitgevoerd om haalbare keuzes te maken in functie van stabiliteit, doorlatendheid, verontreiniging. De ontwerpplannen delen de vloeroppervlakte verder in naargelang de functie (werken, koken, ontspannen, slapen, parkeren, … ). En pas in een laatste fase ligt de feitelijke inrichting van kantoren, keuken, living, parking, … op tafel.
Die logica moeten we ook toepassen bij het ontwerp van de buitenruimte. Dan wordt het logisch om niet langer te starten bij een visueel toekomstbeeld en een plantenlijst vertrekkende van een blanco blad, maar om eerst strategische keuzes te maken. Welke oppervlakte voorzien we voor groenzones en hoeveel daarvan kan in volle grond? Wat is het juiste gebruik op de juiste plaats? Welke verwachtingen moeten de groenzones inlossen: recreatie, verkoeling, infiltratie, rust, gebruiksintensiteit, …? Dat alles kan dan vertaald worden naar het gewenste groenvolume (bladmassa) of de keuze voor al dan niet opgaand groen (schaduw). En dat brengt ons vanzelf tot de belangrijkste krijtlijnen voor de bodem: wat is de minimale ondergrondse groeiruimte (met inbegrip van bodemdiepte). Groenprofessionals kunnen zich dan in een laatste fase buigen over de type beplanting en soorten die hierop het best een antwoord bieden en aangepaste keuzes maken in functie van de omstandigheden in de bodem.
Wat niet zichtbaar is, roept geen vragen op. Door zichtbaar te maken welke ondergrondse groeiruimte vereist is (bodemvolume, bodemdiepte), wordt dit soort extra (groene) ‘bouwlaag’ in het ontwerp. Dat zal automatisch ook meer vragen opwekken over de invulling ervan en zo ontstaat er een concrete aanleiding om groenprofessionals in een vroegere fase te betrekken. Automatisch zal het niet enkel gaan over de kwaliteit van de aanvulgrond in het plantgat of het zaaibed maar over de kwaliteit van de ganse bodemlaag en de connecties naar de ondergrond (grondwatertafel).
Tot slot zal dit hopelijk ook aanzetten om budget te voorzien voor een gezonde bodemlaag zodat de buitenruimte niet langer ingericht moet worden met het resterend budget na de werken. Of om bij het plannen van de grondstromen de afweging te maken tussen financiële voordelen op korte termijn (grondverzetkosten) en lange termijn (beheerskosten van de buitenruimte, herstelkosten of falingskosten als planten en bomen sterven).
Het is belangrijk omzijn nu eenmaal vaak heterogeen en daardoor vrij onvoorspelbaar. De klimaatverandering maakt de groeiomstandigheden nog onvoorspelbaarder. Planten en bomen moeten tegelijkertijd bestand zijn tegen te warm, te droog als te nat en dat in een niet vaak niet natuurlijke ondergrond.
Zowel in de natuur als in de financiële wereld is er een toverwoord voor risicobeheersing: diversifiëren.
Groene zones inrichtingen in verschillende lagen en met verschillende soorten is het beste antwoord op de onzekere groeiomstandigheden. Het creëert flexibiliteit om te kijken welke soorten het goed doen, welke soorten achterwege blijven. Die flexibiliteit zal niet alleen leiden tot een beter resultaat (en dus het verzilveren van de meerwaarde) maar ook tot lagere kosten: aanlegkost en beheerskosten (bemesting, onkruid- en ziektebestrijding of irrigatie) of herstelkosten (vervangen van planten en bomen).
Inspiratiebronnen
Lowenfiels, J., Lewis, W. (2010). Teaming with micrbes. The organic garderner’s guid to the soil food web. Nederlandse vertaling door Siepman, M. (2014) Het bodemvoedselweb. Alle kleine beestjes helpen. Uitgeverij Jan van Arkel.
Nardi, James B. (2007). Life in the Soil. A guide for naturalists and gardeners. The University of Chicago Press. 2007
Green Cities Europe, Zakboek voor klimaatadaptief groen in de stad. Praktische en inspirerende handvaten voor duurzame integratie van openbaar groen.
Auteur: Elisa Vermeulen
Groene steden zijn aangenamer om in te leven, te werken, te leren, te ontspannen, sporten, elkaar te ontmoeten, … Groen in de stad trekt mensen aan en ondersteunt zo ook de economie. Groene zones zorgen voor een verkoelend effect op warme dagen of buffercapaciteit voor regenwater bij intense buien. Groene zones bieden voedsel, nestgelegenheden of schuilplaatsen voor dieren en ondersteunen stedelijke biodiversiteit. Maar het vraagt kwaliteitsvolle groene zones om van deze voordelen te genieten. Want een eentonig gazon biedt geen voedsel voor insecten en zal geen vogels aantrekken. Bomen in slechte groeiomstandigheden halen nooit de leeftijd waarop ze verkoeling bieden door een omvangrijke schaduw op de grond of door de verdamping van water via de vele bladeren.
@Green Cities
De bodem is de meest onderschatte succesfactor voor duurzaam stadsgroen. Planten en bomen groeien niet op de bodem maar in de bodem en samen met bodemorganismen. Behalve ondergrondse groeiruimte, hebben ze ook nood aan een goede bodemstructuur met voldoende poriën (ongeveer de helft van het bodemvolume). Maar stedelijke bodems zijn vaak al verstoord, verdicht, verhard en soms verontreinigd. Ook intensief gebruik of bouwwerkzaamheden kunnen de structuur danig verstoren.
Willen we dat groene steden de verwachtingen op vlak klimaat, welzijn, biodiversiteit, welzijn en economie inlossen, dan moeten we vroeger en bewuster rekening houden met de uitdagingen van stedelijke bodems. Anders dreigen we stadsgroen te herleiden tot de optelsom van individuele planten en bomen, maar creëren we niet de biotopen die nodig zijn om een kettingreactie van natuurvoordelen in werking te zetten.
@Green Cities
De kettingreactie van een gezonde bodem
Wanneer we zorgen voor de juiste startcondities in de bodem kunnen we een hefboomeffect creëren voor heel wat andere uitdagingen. Wie groenzones afwerkt met een niet verdichte leeflaag met voldoende organische materiaal en de juiste nutriëntenbalans, zorgt voor een goede vestiging en groei van planten en bomen. Dat creëert groenvolume wat op zijn beurt leidt tot meer verdamping van water en/of schaduw (verkoelend effect), opvangen van fijn stof, en dus bijdraagt aan een gezondere omgeving. Groen in bebouwde omgeving zorgt ook voor een esthetische omgeving waar het aangenaam vertoeven is wat op zijn beurt dan weer bevorderlijk is voor de vastgoedwaarde of toerisme.
De open bodem werkt als spons bij regen. Water blijft zo langer beschikbaar voor planten of wordt gebufferd bij hevige of lange regenbuien en kan dus wateroverlast tegengaan. En uiteraard draagt een groene omgeving ook bij aan natuurbehoud en biodiversiteit in stedelijke omgeving.
Gezonde bodems voor de omgevingsaanleg van (ver)bouw- of vastgoedprojecten
Kwalitatieve groeninrichting vraagt vakmanschap en expertise, dat valt niet te ontkennen. Kennis over de bodem moet daar deel van uitmaken en moet hoog op de agenda staan van opleidingen voor groenprofessionals.
Maar de grootste uitdaging is misschien niet de feitelijke aanleg van groenzones, maar het traject dat eraan voorafgaat. Daar worden de keuzes gemaakt die bepalend zijn voor de beschikbare ruimte, ruimtegebruik, de grond waarin de aanleg zal moeten gebeuren of het beschikbare budget om de groeiplaats te verbeteren zodat planten en bomen er nog lang en gelukkig in kunnen groeien en bloeien.
Om te weten hoe we kwalitatieve groene zones moeten aanleggen en beheren kunnen we best naar de natuur zelf kijken. Groene planten zijn onze planeet al 500 miljoen jaar aan het koloniseren in synergie met de bodem, en kwamen pas in problemen toen de mens er zich ermee ging bemoeien. Maar om te weten hoe we dat best inplannen en organiseren bij bouwprojecten of stadsontwikkelingen kunnen we ons laten inspireren door het bouwproces zelf.
@Green Cities
#1 Volg de logica van het bouwproces
Wie een bouwproject ontwikkelt moet eerst keuzes maken over de vloeroppervlakte, het aantal woon- of kantooreenheden, het aantal bouwlagen (bovengronds en ondergronds), de bouwhoogte, de inpassing in de omgeving, … Studies worden uitgevoerd om haalbare keuzes te maken in functie van stabiliteit, doorlatendheid, verontreiniging. De ontwerpplannen delen de vloeroppervlakte verder in naargelang de functie (werken, koken, ontspannen, slapen, parkeren, … ). En pas in een laatste fase ligt de feitelijke inrichting van kantoren, keuken, living, parking, … op tafel.
Die logica moeten we ook toepassen bij het ontwerp van de buitenruimte. Dan wordt het logisch om niet langer te starten bij een visueel toekomstbeeld en een plantenlijst vertrekkende van een blanco blad, maar om eerst strategische keuzes te maken. Welke oppervlakte voorzien we voor groenzones en hoeveel daarvan kan in volle grond? Wat is het juiste gebruik op de juiste plaats? Welke verwachtingen moeten de groenzones inlossen: recreatie, verkoeling, infiltratie, rust, gebruiksintensiteit, …? Dat alles kan dan vertaald worden naar het gewenste groenvolume (bladmassa) of de keuze voor al dan niet opgaand groen (schaduw). En dat brengt ons vanzelf tot de belangrijkste krijtlijnen voor de bodem: wat is de minimale ondergrondse groeiruimte (met inbegrip van bodemdiepte). Groenprofessionals kunnen zich dan in een laatste fase buigen over de type beplanting en soorten die hierop het best een antwoord bieden en aangepaste keuzes maken in functie van de omstandigheden in de bodem.
#2 Maak de bodemlaag zichtbaar vanaf planning en ontwerp
Wat niet zichtbaar is, roept geen vragen op. Door zichtbaar te maken welke ondergrondse groeiruimte vereist is (bodemvolume, bodemdiepte), wordt dit soort extra (groene) ‘bouwlaag’ in het ontwerp. Dat zal automatisch ook meer vragen opwekken over de invulling ervan en zo ontstaat er een concrete aanleiding om groenprofessionals in een vroegere fase te betrekken. Automatisch zal het niet enkel gaan over de kwaliteit van de aanvulgrond in het plantgat of het zaaibed maar over de kwaliteit van de ganse bodemlaag en de connecties naar de ondergrond (grondwatertafel).
@Green Cities
Tot slot zal dit hopelijk ook aanzetten om budget te voorzien voor een gezonde bodemlaag zodat de buitenruimte niet langer ingericht moet worden met het resterend budget na de werken. Of om bij het plannen van de grondstromen de afweging te maken tussen financiële voordelen op korte termijn (grondverzetkosten) en lange termijn (beheerskosten van de buitenruimte, herstelkosten of falingskosten als planten en bomen sterven).
#3 Meerwaarde creëren en risico’s beheersen gaan hand in hand
Het is belangrijk omzijn nu eenmaal vaak heterogeen en daardoor vrij onvoorspelbaar. De klimaatverandering maakt de groeiomstandigheden nog onvoorspelbaarder. Planten en bomen moeten tegelijkertijd bestand zijn tegen te warm, te droog als te nat en dat in een niet vaak niet natuurlijke ondergrond.
Zowel in de natuur als in de financiële wereld is er een toverwoord voor risicobeheersing: diversifiëren.
Groene zones inrichtingen in verschillende lagen en met verschillende soorten is het beste antwoord op de onzekere groeiomstandigheden. Het creëert flexibiliteit om te kijken welke soorten het goed doen, welke soorten achterwege blijven. Die flexibiliteit zal niet alleen leiden tot een beter resultaat (en dus het verzilveren van de meerwaarde) maar ook tot lagere kosten: aanlegkost en beheerskosten (bemesting, onkruid- en ziektebestrijding of irrigatie) of herstelkosten (vervangen van planten en bomen).
Inspiratiebronnen
Lowenfiels, J., Lewis, W. (2010). Teaming with micrbes. The organic garderner’s guid to the soil food web. Nederlandse vertaling door Siepman, M. (2014) Het bodemvoedselweb. Alle kleine beestjes helpen. Uitgeverij Jan van Arkel.
Nardi, James B. (2007). Life in the Soil. A guide for naturalists and gardeners. The University of Chicago Press. 2007
Green Cities Europe, Zakboek voor klimaatadaptief groen in de stad. Praktische en inspirerende handvaten voor duurzame integratie van openbaar groen.
